(20 март 2015) Милләттең төп нигеҙҙәренең береһе – тел. Даими иғтибар булмаһа, уның ҡаҡшай, емерелә башлауы, һөҙөмтәлә бүтән ҡиммәттәребеҙгә лә ҙур зыян килеүе ихтимал. Айырыуса хәҙер, заманса үҫеш осоронда, телебеҙ ныҡлы ҡурсалауға, хәстәрлеккә мохтаж. Уны байытыу менән бер рәттән, сит һүҙҙәрҙең ҡулланылыш даирәһен билдәләү – тәү сиратта киң мәғлүмәт сараларының бурысы. Телебеҙгә көн дә тиерлек инеп торған яңы атамалар, терминдар өсөн матбуғат баҫмалары, радио, телевидение ниндәйҙер кимәлдә “һөҙгөс” булырға тейеш. Бының өсөн, әлбиттә, уларҙың хеҙмәткәрҙәренең, шулай уҡ тел белгестәренең, тәржемәселәрҙең фекер алышып, бер маҡсатта эшләүе мөһим. Ошоно күҙ уңында тотоп, “Башҡортостан” гәзите редакцияһында сираттағы “түңәрәк өҫтәл” ойошторолдо. “Матбуғат теле – башҡорт әҙәби теленең шишмәһе” тип исемләнгән ҡорҙа республика Хөкүмәте ҡарамағындағы Терминология хеҙмәте етәксеһе, Башҡортостан Фәндәр академияһының ағза-корреспонденты, филология фәндәре докторы Ишмөхәмәт Ғәләүетдинов, М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты профессоры Әхмәр Аҙнабаев, шағирә, тәржемәсе, әүҙем йәмәғәт эшмәкәре Гүзәл Ситдиҡова, Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәгендәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының өлкән ғилми хеҙмәткәре, филология фәндәре кандидаты Зиннур Сиражетдинов, филология фәндәре кандидаты, журналист Рәшиҙә Мәһәҙиева, “Йәшлек” гәзитенең баш мөхәррире урынбаҫары, филология фәндәре кандидаты, Терминология хеҙмәте етәксеһе урынбаҫары Әлфиә Шәрипова ҡатнашты.
– Матбуғат теле, ысынлап та, әҙәби телдең шишмәһе ул, – тип башланы сығышын “Башҡортостан” гәзитенең баш мөхәррире Нияз Сәлимов. – Ни өсөн тигәндә, беҙ көн дә һүҙҙәр менән эш итәбеҙ, тимәк, телебеҙҙең тарихын да, бөгөнгөһөн дә, киләсәген дә хәстәрләргә тейешбеҙ. Журналисҡа халыҡҡа ниндәйҙер хәбәр еткереү бурысы ғына йөкмәтелмәгән. Ул телебеҙҙең үҫешен ҡайғыртырға, милли үҙенсәлектәрҙе һаҡларға, юҡ-бар һүҙҙәрҙе ҡулланыуҙа битарафлыҡҡа юл ҡуймаҫҡа, дөрөҫ яҙылыш өлгөһөн күрһәтергә тейеш. Телмәребеҙгә сит-яттан төрлө атамалар, терминдар күпләп ингән ваҡытта әлеге маҡсатты үҙаллы ғына тормошҡа ашырыу мөмкин түгел. Бындай һүҙҙәрҙе ҡулланыу даирәһен билдәләү, уларҙы дөрөҫ тәржемә итеү йәһәтенән киң мәғлүмәт саралары хеҙмәткәрҙәре, тел белгестәре даими фекер алышып, кәңәшләшеп эшләргә тейеш.
Терминология хеҙмәте етәксеһе Ишмөхәмәт Ғәләүетдинов иһә әлеге ултырыштың тап “Башҡортостан” гәзите редакцияһында ойошторолоуының осраҡлы түгеллеген билдәләне.
– Бөгөнгө “түңәрәк өҫтәл”де Терминология хеҙмәтенең күсмә ултырышы тип атарға мөмкиндер, – тине ул. – Ысынлап та, был хеҙмәттең ошондай эш төркөмө булырға, ул ҡулланылышҡа йылдам инеп торған терминдарҙы ваҡытында тикшерергә тейеш. Хатта элек уңышһыҙыраҡ тәржемә ителгән ҡайһы бер һүҙҙәрҙе яңынан ҡарау зарурлығын да күҙ уңынан ысҡындырмаҫҡа бурыслыбыҙ. Тәү сиратта халыҡтың мәнфәғәтен, теләген иҫәпкә алыу мөһим.
Ишмөхәмәт Ғилметдин улының һүҙҙәрен һәр кем ҡеүәтләне. Ысынлап та, заманында ниндәйҙер сәбәптәр менән дөрөҫ тәржемә ителмәгән терминдар халыҡта, айырыуса уҡытыусыларҙа, телде өйрәнгән йәш быуында ҙур ауырлыҡ тыуҙыра. Мәҫәлән, “бөҙрәхана”ны күптәр ҡабул итмәй. Халыҡ уны телмәрендә, нисек кенә теләмәһен, ҡуллана ла алмай, сөнки “парикмахерский” һүҙенә өйрәнгән. Шағирә, тәржемәсе Гүзәл Ситдиҡова әйтеүенсә, борон башҡа ҡайһы бер төрки халыҡтар менән бер рәттән беҙҙә лә “сәс тараш” тигән атама булған, ул Ғабдулла Туҡайҙың шиғырында ла осрай. Тимәк, “бөҙрәхана”ға алмаш бар, был һүҙ тураһында гәзит уҡыусылар ҙа үҙ фекерен белдерһен ине.
Киренән ҡаралырға тейешле орфографик ҡағиҙәләр ҙә етерлек. Мәҫәлән, банк, танк, лизинг һәм башҡа һүҙҙәргә ялғау ҡушҡанда алдан “ы” хәрефен өҫтәү (банкыға, танкыға, лизингыға) телмәребеҙгә тап килмәй. Халыҡ ябай тел менән банкка, танкка, лизингка тип һөйләй бит, тимәк, киң мәғлүмәт саралары ла ошо юлды һайларға тейештер. Әйткәндәй, татар телендә лә был һүҙҙәр тап ошолай әйтелә һәм яҙыла. “Түңәрәк өҫтәл”дә ҡатнашҡандарҙың фекеренсә, элекке шарттарҙа ҡабул ителгән ҡағиҙәләргә йәбешеп ятыу дөрөҫ түгел.
– Был нормативтар заманға ярашлы үҙгәрергә, камиллашырға тейеш, – тине БДПУ профессоры Әхмәр Аҙнабаев. – Үҫештән артта ҡалып, халыҡтың телмәр үҙенсәлектәренән ситләшеү төрлө тармаҡта, айырыуса белем биреү өлкәһендә, башҡорт телен дәүләт статусында өйрәнеүҙә ҙур ҡатмарлыҡ тыуҙырыуын онотмайыҡ.
Дөрөҫ ҡағиҙәләрҙе боҙоп, хатаға юл ҡуйылған осраҡтар ҙа бихисап. Мәҫәлән, “яугир” һүҙенә ҡалын ялғау ҡушыу һаман да бар. Бындай хата “Ғәлиев”, “Вәлиев” кеүек фамилияларға ла хас. И.А. Крыловтың мәҫәлендәге кеүек тырым-тырағайлыҡ телебеҙҙе боҙа, эске яҡтан ныҡлы ҡаҡшата, халыҡта аңлашылмаусанлыҡ тыуҙыра.
Бөгөнгө ҡатмарлы мәсьәләләрҙең иң ҙуры – сит-ят халыҡтарҙан ингән һүҙҙәрҙең ҡулланылышы. Бындай атамалар, терминдар тәү сиратта матбуғат һәм киң мәғлүмәт сараларын яулап ала. Алдан әйтеп үткәнебеҙсә, гәзит-журнал, радио-телевидение уларҙы “иләктән үткәрергә” тейеш. Әйтәйек, бер нисә йыл элек телмәребеҙгә “праймериз” тигән һүҙ килеп инеп, түрҙәге урынға дәғүә иткәйне. “Башҡортостан” гәзите уны шул көйөнсә үткәрмәне, ә яңы терминдың мәғәнәһен өйрәнеп, “алдан һайлау” тип баҫтырҙы.
– Ошондай һүҙҙәр бихисап, уларҙы ваҡытында “ауыҙлыҡлау” мөһим, – тине филология фәндәре кандидаты, журналист Рәшиҙә Мәһәҙиева. – Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, күп осраҡта был эшкә һуңлап тотонабыҙ. Һөҙөмтәлә телмәребеҙгә көн дә тиерлек ингән яңы терминдар һәр урында төрлөсә ҡулланыла башлай, нығынып өлгөрә. Тимәк, беҙҙең эш төркөмөнә йылдамлыҡ күрһәтеү, айына бер тапҡыр булһа ла йыйылып, фекер алышыу, кәңәшләшеү мөһим.
“Башҡортостан” гәзитендә Дәүләт Йыйылышы – Ҡоролтай Рәйесе урынбаҫары Йомабикә Ильясова менән ойошторолған “тура бәйләнеш”тә публицист Марсель Ҡотлоғәлләмов “Презентация”, “инаугурация”, “саммит” кеүек сит һүҙҙәрҙән ҡотолоп булмаҫмы?” тигән һорау биргәйне. Уларға тәржемә лә тәҡдим итте: “күрһәтеү”, “вазифаға инеү”, “осрашыу”. Әлеге ултырышта ҡатнашҡандар ҙа был һүҙҙәргә ҡарата үҙ фекерен белдерҙе. Был йәһәттән гәзит уҡыусыларҙан да тәҡдимдәр көтөп ҡалабыҙ.
– Сит телдәрҙән ингән һүҙҙәр, ысынлап та, телебеҙҙе ярлыландыра, йәмһеҙләй, – тине Зиннур Сиражетдинов. – Заманында ғалим Зиннур Ураҡсин “-аль” менән тамамланған сит һүҙҙәргә бөтөнләй ҡаршы булды. Һөҙөмтәлә, әйтәйек, “театраль касса” “театр кассаһы”на әйләнде. Ошо юлдан барғанда, “муниципаль” тигән һүҙҙән дә ҡотолорға мөмкин. Уны “муниципалитет” тип тәҡдим итәм. “Муниципаль ойошма” түгел, ә “муниципалитет ойошмаһы” булырға тейеш тип уйлайым.
Ошондай бихисап һүҙҙәр буйынса киң фекер алышты “түңәрәк өҫтәл”дә ҡатнашыусылар. Ҡулланылышта ауырлыҡ тыуҙырған терминдар исемлеге төрлө фараз, яңы варианттар менән тулыландырылды.
Гүзәл Рамаҙан ҡыҙы әйтеүенсә, дөрөҫ яҙылыш мәсьәләһе топонимикала ла ҡырҡыу тора. Ҡайһы бер урындарҙағы атамаларҙың мәғәнәһеҙ тәржемәһе – быға аныҡ миҫал. “Йәшлек” гәзитенең баш мөхәррир урынбаҫары Әлфиә Шәрипова ла, был фекерҙе дәлилләп, ер-һыу исемдәрендәге хаталарҙың баҫма эшендә ҙур ҡыйынлыҡ тыуҙырыуын билдәләне.
– Һүҙҙәрҙе башҡа телдәрҙән тура тәржемә итеү ҙә сифатҡа йоғонто яһамай ҡалмай, – тине ул. – Мәҫәлән, “в рамках”, “на базе” тигән төшөнсәләрҙе “сиктәрендә”, “базаһында” тиеү урындағы ерлеккә һис тап килмәй, уларҙы халыҡ та ҡабул итмәй. Тура тәржемә менән шөғөлләнмәй, һәр сит һүҙҙең мәғәнәһенә төшөнөп, уны үҙебеҙсә әйләндереп яҙһаҡ, һөйләһәк, телебеҙ, милләтебеҙ өсөн күберәк файҙа килтерер инек. Яҙмаларҙа диалект һүҙҙәрен дә ҡулланыу мөһим тип уйлайым. Мәҫәлән, Бөрйән районының “Таң” гәзите тап ошондай үҙенсәлеге менән билдәле, баҫманы уҡыған һайын уҡығы килеп тора.
– Ғөмүмән, телебеҙҙе камиллаштырыу йәһәтенән башҡараһы эш бихисап, – тине Гүзәл Ситдиҡова. – Был йәһәттән бөгөнгө кеүек осрашып, фекер алышыуҙың, бәхәс ҡороуҙың әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ. Телде үҫтереү темаһы халыҡта ҙур ҡыҙыҡһыныу уята. “Башҡортостан” гәзите, төп милли баҫма булараҡ, был йәһәттән дә һәр саҡ өлгө күрһәтеп килде, артабан да шулай булыр тип ышанабыҙ.
Сарала ҡатнашыусылар редакцияла ошондай осрашыуҙы даими уҙғарырға тигән маҡсат ҡуйҙы.